
Фернандо М. Реймерс, 27 мамыр 2025 ж.
АҚШ Ішкі қауіпсіздік министрінің Гарвард университетіне шетелдік студенттер мен ғалымдарды қабылдау лицензиясын қайтарып алу жөніндегі соңғы әрекеті мені – осы университеттің қызметкері әрі әлем азаматы ретінде – терең алаңдатуда. Бұл қадам Трамп әкімшілігінің америкалық жоғары білім беру жүйесінің тәуелсіздігі мен ауқымын әлсіретуге бағытталған кең ауқымды науқанының бір бөлігі екені айқын және ол тек Гарвардқа жасалған шабуылдың шегінен шығып отыр. Негізінде, бұл әрекет тек осы оқу орнының ғана емес, бүкіл жоғары білім беру жүйесінің негізінде жатқан космополиттік құндылықтарға қол сұғу болып табылады. Дәл осы құндылықтар соңғы ғасырда университеттердің прогрестің қозғаушы күшіне айналуына мүмкіндік берді.
Негізінде, нендей мәселе талқыланып отырғанын айқындау маңызды. Білімнің дамуы мен адамдардың өмір сүру сапасын жақсарту — идеялардың еркін алмасуы мен өзара ой бөлісудің нәтижесі. Ғылым — космополиттік қызмет саласы; біз тап болып отырған ең өзекті сын-қатерлер — пандемиялар, климаттың өзгеруі, кедейлік және демократияға төнген қауіп — ұлттық шекараларды мойындамайды, сондықтан олардың шешімін оқшау не тар аяда іздеу мүмкін емес. Әрбір ірі зияткерлік серпіліс халықаралық ынтымақтастықтың нәтижесінде туындайды, адамдар бір-бірінің еңбегін еркін оқып, оған жауап беріп, оны одан әрі дамытады. Америкалық зерттеу, оқыту және инновация жүйесінің серпінділігі жаһандық идеялар мен өзара байланыстардың осы күрделі желісіне негізделген. Гарвардта шетелдік студенттер мен ғалымдар біздің кампустың қызметінің қосалқы бөлігі емес — олар біздің миссиямыздың өзегін құрайды.
КӨНЕ ДӘСТҮР
Біздің жаһандық университет ретіндегі бірегейлігіміз Гарвардтың 21-ші президенті, реформатор Чарльз Уильям Элиоттың еңбегімен қалыптасты. Ол жоғары білімнің экономикалық дамуындағы рөлін зерттеу мақсатында Франция мен Германияға сапар шегіп, шетелден даналық іздеді. Осы сапардан кейін Элиот білімнің сұранысқа ие болуы тек халықаралық қатысу арқылы мүмкін екеніне көз жеткізді. Елге оралған соң ол университеттердің экономикалық дамуға ықпал етуіндегі рөлі туралы мақала жариялап, ол Гарвард корпорациясының назарын аударды. Кейінірек ол университет президенті болып тағайындалды. Оның басшылығымен Гарвард провинциялық колледж мәртебесінен шығып, барлық құрлықтардан профессорлар мен студенттерді тартқан космополиттік білім беру орталығына айналды, сондай-ақ магистратура мен кәсіби білім беру бағдарламаларын едәуір кеңейтіп, қоғамның қажеттіліктеріне сай келетін деңгейге жетті. Бұл дәстүр бүгінгі күнге дейін жалғасуда.
Гарвардтың жаһандық кампусы бірегей зияткерлік ортаны қалыптастырады: студенттер мен оқытушылар идеялармен алмасып, дүниетанымдарын кеңейтеді және ғылыми әрі этикалық көкжиектерін ұлғайтады. Мұнда қалыптасқан өмірлік байланыстар болашақтағы кәсіби ынтымақтастық пен ірі серпілістердің негізін қалайды. Осы өзара алмасуды тоқтату — Гарвардты немесе кез келген америкалық университетті тек бір елдің азаматтарына ғана арналған кампус ретінде елестету — білім беру аудиториясынан ғана емес, адам өмірін жақсартуға бағытталған жаһандық пікірталастан да өз орнын жоғалту деген сөз.
АВТОНОМИЯ - ДЕМОКРАТИЯНЫҢ МАҢЫЗДЫ ШАРТЫ.
Ашық айтайық: шетелдік студенттер мен ғалымдардың қатысуына тыйым салу туралы шешімнің заңдық негізі де, ұлттық мүддеге сай дәлелі де жоқ. Бұл – саяси қысымға бағынудан бас тартқан мекемелерді жазалауға бағытталған кек алу әрекеті. Мұндай мекемелер – аудиториямызда кім отыруы тиіс, нені оқыту керек және кім сабақ бере алады дегенді бақылауға тырысқан автократиялық талпыныстарға қарсы тұратын университеттер. Гарвард пен біздің әріптестеріміз үшін үнсіз келісім — еркін зерттеу жүргізу үшін қажет автономиядан айырылу, яғни демократияның өз іргетасын жоғалту дегенді білдірер еді. Мұндай саясаттың салдары еліміздің шегінен әлдеқайда асып түседі. Шетелдік студенттер мен ғалымдар Гарвардтағы оқыту мен зерттеу қызметінде ғана емес, тұтас америкалық жоғары білім беру жүйесінің құрылымында да шешуші рөл атқарады. Табиғи ғылымдар, математика және инженерия салаларында олар барлық магистранттар мен докторант-зерттеушілердің шамамен жартысын құрайды; ал шетелдік өнертапқыштар АҚШ-тың жетекші университеттері берген патенттердің жартысынан астамының иегері болып табылады.
Америкалық инновациялар, соның ішінде Нобель сыйлығының лауреаттары мен кәсіпкерлердің үлестері, әлемнің ең үздік ойшылдарын біріктіреді. Бұл кездейсоқ емес; бұл – бүкіл әлемнен келген таланттар, көзқарастар мен ұмтылыстарға ашық жүйенің тікелей нәтижесі. Сонымен қатар, әлемнің түкпір-түкпірінен келген біздің студенттер мен түлектер Гарвардтың миссиясын кампус шекарасынан әлдеқайда асыра дәріптейді. Көпшілігі өз еліне оралып, басшылық ету, оқыту және қызмет ету арқылы зерттеу, диалог және адамгершілікке негізделген құндылықтарды бірге алып келеді. Олар әділдікке, дәлелге сүйенген саясат қалыптастыруға және бейбіт ынтымақтастыққа ұмтылатын жаһандық желілерді нығайтады. Мұндай алмасулардың тоқтатылуы Америка мен тұтас әлемнің ең күрделі мәселелерге төтеп беру қабілетін төмендетеді. Бұл соңғы жағдай сондай-ақ біздің осалдығымызды және оны мойындаудың маңыздылығын айқын көрсетеді.
Гарвард сияқты ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан аңызға айналған оқу орындарының өзі саяси құбылыстар мен идеологиялық қысымнан толықтай қорғалған емес. Автономия мен ашықтық – американдық академиялық артықшылықтың тіректері – егер біз оларды бірлесе қорғап қалмасақ, тез әлсіреуі мүмкін. Еркін әрі демократиялық қоғамның болашағы университеттердің тәуелсіз болып қалу қабілетіне, оқытушыларды өз бетінше таңдауына, оқу бағдарламаларын қалыптастыруына және шыққан еліне қарамастан, үлес қоса алатындардың бәріне есігін айқара ашуына байланысты.
Мұндай саясат академиялық еркіндік пен институционалдық батылдыққа тежеу әсерін тигізе ме? Парадоксалды түрде, бұл шабуылдардың мақсаты қорқыныш ұялатып, сөз бостандығын шектеу болғанымен, керісінше, олар кең көлемді қарсылықты туғызып, ғылыми орта мен қоғамда одақтастарды жұмылдырды. Академиялық қауымдастық, студенттер және азаматтық қоғам мұндай араласуларға қарсы күресті бастады — заңды құралдарға жүгініп, қандай құндылықтардың қауіп altında тұрғанына қоғам назарын аударды.
Университеттер қалай әрекет етуі керек? Болашаққа көз жүгіртсек, университеттер қандай қадамдар жасауы тиіс? Біріншіден, біз өз автономиямыздың негізгі қағида екенін растауымыз және қорғауымыз қажет — оны артықшылық емес, демократия мен қоғамдық прогрестің іргетасы ретінде қабылдауымыз керек. Екіншіден, ғаламдық академиялық ынтымақтастықты шектеуге бағытталған саяси әрекеттерге қарсы тұрып, институттардың тәуелсіздігін қорғау үшін қоғамды, заң шығарушыларды және соттарды хабардар етіп, жұмылдыруымыз қажет. Құқықтық күрес, қағидаттарды қорғау және саясаткерлермен ашық диалог — мұның барлығы да аса маңызды. Университеттер өздерінің жаһандық миссиясы мен адалдығын уақытша талаптарға сай болу үшін ешқашан айырбастамауы тиіс. Соңында біз жаһандық қатысудың қосымша құндылық немесе әкімшілік артықшылық емес, жаңашылдық пен өзара түсіністіктің қозғаушы күші екенін мойындауымыз керек. Гарвард және жалпы америкалық жоғары білім жүйесі әлемнің түкпір-түкпірінен келген студенттер мен ғалымдарды тартуды жалғастыруы тиіс. Дәл осы алуантүрлілік біздің идеяларымызды жарқын, зерттеулерімізді өзекті, ал қоғамымызды ортақ мақсатқа жетуге дайын етеді. Қорытындылай келе, мен баршаны – азаматтарды, заң шығарушыларды, журналистерді – әлемнің түкпір-түкпірінен келген студенттер мен ғалымдарды университеттерімізден алыстатуға бағытталған кез келген әрекеттерге қарсы тұрып қана қоймай, сондай-ақ бір іргелі шындықты растауға шақырамын: білім берудің ең жоғарғы мақсаты тек ашықтық пен ынтымақтастық арқылы жүзеге асады. Қазір оқшаулануға бет бұру – ондаған жылдар бойы қалыптасқан тұрақты, түрлендіруші прогресті жоққа шығару деген сөз.
Гарвард бір кездері өзінің провинциялық кезеңінен өтті; оған қайта оралу — тек бұл оқу орны немесе ел үшін ғана емес, бүкіл адамзат үшін де қайғылы жағдай болар еді. Осы қауіп-қатер сәтін пайдаланып, жоғары білімнің интернационализациясына деген адалдығымызды тағы да растауға тиіспіз — бұл тек Гарвард үшін емес, біз бәріміз бөлісетін әлем және бәріміз бірге қалыптастырып жатқан болашақ үшін қажет.
Фернандо М. Реймерс (Fernando M. Reimers) — Гарвард білім беру жоғары мектебіндегі (Harvard Graduate School of Education) халықаралық білім беру саласындағы Форд қоры профессоры. Ол білім берудегі жаһандық инновациялар бастамасын басқарады және магистрлік бағдарлама аясында жаһандық, халықаралық және салыстырмалы білім беру бөлімін жетекшілік етеді. Ол Гарвард университетінің халықаралық жобалар мен алаңдар комитетінің мүшесі, сондай-ақ Африка және Латын Америкасын зерттеу орталықтарының атқарушы комитеттерінің құрамына кіреді. Сонымен қатар, ол Халықаралық даму орталығы мен Уэзерхед халықаралық қатынастар орталығының ғылыми қызметкері болып табылады. Фернандо М. Реймерс — Фулбрайт бағдарламасы стипендиаттары жөніндегі кеңес мүшесі, Білім беру ұлттық академиясының, Халықаралық білім академиясының және Халықаралық қатынастар жөніндегі кеңестің сайланған мүшесі. Бұл мақала авторлық пікір білдіру сипатында жазылған. Пікір мақалаларында келтірілген ойлар University World News басылымының көзқарасын міндетті түрде білдірмейді.
Дереккөз: University World News (The Global Window on Higher Education)